Realia prowadzonych w Polsce postępowań karnych często znacznie odbiegają od powszechnych wyobrażeń, kreowanych najczęściej przez filmy i popkulturę. Oczywiście, również w naszym kraju zdarzają się długie, skomplikowane procesy pełne zwrotów akcji, zeznań świadków, opinii ekspertów oraz płomiennych wypowiedzi obrońców i prokuratorów. W rzeczywistości jednak, duża część spraw karnych w naszym kraju może się zakończyć skazaniem oskarżonego bez przeprowadzenia ani jednej rozprawy.
Powyższe możliwe jest na podstawie przepisów zawartych w Rozdziale 53 Kodeksu Postępowania Karnego (dalej “k.p.k.”), regulującego postępowanie nakazowe. Zgodnie z nimi, sąd karny ma możliwość wydania wyroku nakazowego, skazującego oskarżonego na karę grzywny lub ograniczenia wolności bez przeprowadzenia rozprawy.
KIEDY SĄD MOŻE WYDAĆ WYROK NAKAZOWY ?
Zgodnie z art. 500 k.p.k., sąd ma możliwość wydania wyroku nakazowego, gdy spełnione zostaną jednocześnie trzy warunki:
- sprawa dotyczy czynu zabronionego, w związku z którym prowadzone było dochodzenie;
- przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne a okoliczności popełnienia czynu zabronionego i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości;;
- czyn zabroniony, którego dotyczy sprawa, jest zagrożony karą grzywny lub ograniczenia wolności;
Ad. 1
Dochodzenie jest jedną z dwóch form postępowania przygotowawczego. Może być ono prowadzone przez Policję lub prokuraturę, których celem jest ustalenie okoliczności popełnienia czynu zabronionego oraz zgromadzenie dowodów na potrzeby ewentualnego postępowania karnego prowadzonego przed sądem. Tylko wtedy, gdy w danej sprawie prowadzone było dochodzenie, możliwe jest wydanie wyroku nakazowego. Co ważne, dochodzenie nie jest prowadzone w stosunku do przestępstw największej wagi, takich jak zbrodnie (czyny zabronione zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 lat, np. zabójstwo, handel ludźmi, zgwałcenie małoletniego poniżej 15 lat, rozbój z użyciem broni lub niebezpiecznego przedmiotu), w stosunku do których to przestępstw odpowiednią formą postępowania przygotowawczego jest śledztwo. Wyrokiem nakazowym nie można zatem skazać oskarżonych o popełnienie najpoważniejszych przestępstw.
Ad. 2
Sąd karny ma możliwość wydania wyroku nakazowego tylko wtedy, gdy dowody zebrane przez Policję lub prokuraturę w toku dochodzenia pozwalają stwierdzić, iż wina oskarżonego oraz okoliczności popełnienia czynu zabronionego nie budzą wątpliwości. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 sierpnia 2022 r., wydanego w sprawie o sygn. akt II KK 14/22 wskazał, iż Postępowanie nakazowe jest instytucją prawa karnego procesowego, której stosowanie zastrzeżono do najbardziej oczywistych przypadków, to znaczy takich, w których zebrany materiał dowodowy jest tak jednoznaczny, że nie nasuwa żadnych istotnych zastrzeżeń, tak co do zasadniczych kwestii, jak realizacja przez oskarżonego wszystkich znamion zarzuconego mu czynu, wymienionych w konkretnym przepisie typizującym dane przestępstwo, a także realizacji pozostałych warunków odpowiedzialności karnej, ujętych w części ogólnej kodeksu karnego.
Wyroki nakazowe powinny być zatem wydawane tylko w sytuacjach, kiedy nie tylko sama wina oskarżonego, ale również wszystkie okoliczności towarzyszące czynowi zabronionemu są w świetle zgromadzonych w toku dochodzenia dowodów oczywiste i nie budzą wątpliwości. Do wydania wyroku nakazowego nie jest zatem wystarczające posiadanie przez sąd wiedzy jedynie o tym, kto popełnił czyn zabroniony. Sąd wydający wyrok nakazowy powinien bowiem również dysponować rzetelną wiedzą o tym w jaki sposób przestępstwo zostało popełnione, kiedy miało to miejsce oraz jakie motywacje kierowały jego sprawcą. Sąd niemogący ustalić tych informacji na podstawie dowodów zebranych przez Policję lub prokuraturę powinien odstąpić od wydania wyroku nakazowego.
Ad 3.
Warunek ten uważa się za spełniony nie tylko wtedy, kiedy możliwość orzeczenia kary grzywny lub ograniczenia wolności wynika bezpośrednio z przepisu regulującego możliwy wymiar kary za konkretne przestępstwo, lecz również w przypadku, gdy za przestępstwo teoretycznie niezagrożone karą grzywny lub ograniczenia wolności, możliwe jest orzeczenie jednej z tych kar na skutek zastosowania jednego z trybów przewidzianych w kodeksie karnym, jak np. nadzwyczajne złagodzenie kary. W konsekwencji, wydanie wyroku nakazowego jest możliwe w odniesieniu do znacznie większej ilości czynów zabronionych, niż wynikać by to mogło z powierzchownej interpretacji omawianych przepisów.
JAKĄ KARĘ MOŻNA OTRZYMAĆ WYROKIEM NAKAZOWYM ?
Zgodnie z art. 502 § 1 k.p.k., wyrokiem nakazowym można orzec karę ograniczenia wolności lub grzywnę w wysokości do 200 stawek dziennych albo do 200 000 zł. Nie jest zatem możliwe skazanie wyrokiem nakazowym na karę pozbawienia wolności. Nie oznacza to jednak, iż osoba skazana wyrokiem nakazowym nie będzie musiała martwić się o ewentualny pobyt w zakładzie karnym w związku z popełnionym przestępstwem. Należy bowiem pamiętać, iż w przypadku uchylania się skazanego od wykonania kary ograniczenia wolności sąd ma możliwość orzeczenia zastępczej kary pozbawienia wolności, co w praktyce stanowi częsty przypadek.
Oprócz wskazanych wyżej kar, na podstawie wyroku nakazowego możliwe jest również orzeczenie środka karnego, przepadku lub środku kompensacyjnego.
CO ZROBIĆ, GDY OTRZYMAŁEM WYROK NAKAZOWY ?
W przypadku otrzymania wyroku nakazowego, oskarżonemu przysługuje prawo wniesienia sprzeciwu od wyroku nakazowego. Skuteczne wniesienie sprzeciwu skutkuje całkowitą utratą mocy przez wyrok nakazowy. Innymi słowy, wyrok nakazowy w przypadku skutecznego wniesienia sprzeciwu przestaje w całości obowiązywać. Należy jednak pamiętać, iż sprzeciw od wyroku nakazowego może zostać wniesiony jedynie w terminie 7 dni od doręczenia oskarżonemu wyroku nakazowego. W przypadku braku wniesienia sprzeciwu od wyroku nakazowego lub w przypadku wniesienia sprzeciwu od wyroku nakazowego z niezachowaniem terminu 7 dni od jego doręczenia skutkować będzie uprawomocnieniem się wyroku nakazowego.
Skuteczne wniesienie sprzeciwu od wyroku nakazowego, mimo iż skutkuje utratą mocy przez wyrok zaoczny, nie oznacza zakończenia całego postępowania karnego. Po utracie mocy przez wyrok nakazowy, sprawa podlega bowiem rozpoznaniu na zasadach ogólnych. Oznacza to, że sąd będzie zobowiązany rozpoznać sprawę “od początku”, przy przeprowadzeniu przynajmniej jednej rozprawy oraz umożliwieniu oskarżonemu obrony swych praw. Co ważne, treść wyroku nakazowego, który utracił moc na skutek wniesienia sprzeciwu, w żaden sposób nie wiąże sądu karnego w toku postępowania prowadzonego na zasadach ogólnych. W praktyce oznacza to zatem, iż w toku postępowania prowadzonego na zasadach ogólnych po wniesieniu sprzeciwu od wyroku nakazowego możliwe jest uniewinnienie oskarżonego ale również, w przypadku uznania go winnym zarzucanego mu czynu, orzeczenie wobec niego kary bardziej lub mniej dotkliwej, niż ta, która orzeczona została pierwotnie wyrokiem nakazowym.
Należy również pamiętać, że przepisy k.p.k. dopuszczają cofnięcie sprzeciwu od wyroku nakazowego. Powyższe uprawnienie przysługuje oskarżonemu, póki sąd nie rozpocznie przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. W przypadku cofnięcia sprzeciwu od wyroku nakazowego, wyrok nakazowy podlega uprawomocnieniu. W praktyce, możliwość cofnięcia sprzeciwu od wyroku nakazowego umożliwia zapoznanie się oskarżonego z materiałem dowodowym, na podstawie którego sąd wydał wyrok nakazowy, a następnie podjęcie na jego podstawie decyzji o prowadzeniu dalszej obrony lub ewentualnie cofnięciu sprzeciwu od wyroku nakazowego i przyjęciu wskazanej w nim kary lub środka karnego.
r.pr. Przemysław Hummel
Bibliografia:
K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2023, art. 500.;
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2022 r. w sprawie o sygn. akt II KK 14/22 LEX nr 3483025;